Đặt chân lên miền quê Kiệu Sơn (Chấn Hưng, Vĩnh Tường, Vĩnh Phúc), đưa cái tên Trường “khùng” (Nguyễn Văn Trường) ra hỏi, trẻ già lớn bé tíu tít bắt chuyện và chỉ đường.
Khoan khoái rít xong điếu thuốc lào, thứ “chất độc” mà anh không bỏ được rồi khoan thai ra sắp xếp lại, kiểm tra lại bao đồ cổ mà mình đã cất công bỏ thời gian, bỏ cả cái Tết để đi kiếm tìm, anh bảo, vừa lội lên thượng huyện (huyện Sông Lô) để kiếm tìm đồ cổ. Thấy người dân mách nước, kết quá, Tết chưa hết, anh quẩy quả lên đường. Số tiền đi làm thuê, gom nhặt được trong vòng 4 tháng, gần chục triệu đồng, đã bị anh nhanh chóng “vứt” vào cái thú sưu tầm và mua đồ cổ của mình.
Sinh năm 1961 nhưng trông anh cũ kĩ đến khó hình dung. Người quê, tròm trèm 20 tuổi, bị bố mẹ và các cụ cao niên “kích động”, anh lấy vợ để chiều lòng các cụ. Sau anh đi lính, đi liền một mạch đến năm 1989 mới về quê. Về lại đồng ruộng, đất trung du, chịu khó lắm nhưng anh vẫn nghèo.
Ngôi nhà độc đáo của anh Trường
Nghèo, anh đã chọn thêm cái nghề phụ hồ và xây mướn kiếm sống. Những ngày kiếm cơm công nhật này, anh đến làm thuê cho một nhà giàu, tay ấy mê đồ cổ. Ban đầu anh cũng cho đây là thứ phù phiếm, chỉ chuyên tâm với cái nghề làm thuê của mình nhưng vì thấy hay hay, tay chủ nhà cứ rỗi rãi là lại gọi vào nói chuyện; quanh đi quẩn lại, tự dưng anh bị chủ nhà truyền cho cái bệnh mê đồ cổ.
Ban đầu, không có tiền, những lúc rỗi rãi, anh lại loanh quanh trong cái làng mình. Ngang dọc, tìm kiếm những bát, những chén, những sành, những liễn… để đem đến cái tay buôn đồ cổ kia nhờ tư vấn. Từ những thứ vứt đi ấy, dưới sự chỉ bảo, từ men, thớ, hoa văn… những hiện vật tưởng chừng như câm lặng ấy đã bắt đầu lên tiếng. Đời nào, niên đại nào, cổ hay kim…, anh bắt đầu có sự say đắm.
Rồi anh say thật sự. Từ những sự nhặt nhạnh ban đầu, tiến tới, làm được đồng nào là anh lại giấu vợ để mua đồ cổ. Một năm 6 tháng làm thuê, 6 tháng đi săn đồ đã thành “thứ bệnh mặc định” trong con người anh. Để có những thứ đồ độc, những miền quê có sự chạy loạn của quan quân triều đình xưa như Cao Bằng, Tuyên Quang, Hòa Bình… anh đã xách túi đến.
Anh nhớ lần đầu “đáp tiền” vào cái thứ này. Đợt ấy, lên Yên Bái săn được món đồ cổ, kết quá nhưng anh không đủ tiền. Quyết để món đồ cổ ấy không thoát khỏi tay mình, anh đã đôn đáo phi về quê. Hai ngày vắt tay lên trán, anh không sao nghĩ ra cách có được 10 triệu đồng để lên “tậu hàng”.
Mê quá, anh đành tìm đến một người bạn thân nói dối vay tiền về đong thóc nuôi con. Có tiền, anh “dong” luôn lên Yên Bái. Đồ cổ đem về, chưa kịp mừng thì ông bạn đến nhà. Biết chuyện, ông ấy chán, muốn anh bỏ thú vui này nên quay ra đòi tiền. Anh được một phen tý mất bạn và sự cau có cả tuần của gia đình.
Anh say đồ cổ hơn vợ con. Đến lúc không chịu được, sau nhiều lần tuyên chiến nhằm thức tỉnh cơn mê của chồng không được, vợ anh đã bế con “dông” về bên ngoại. Biết vợ bực, anh vẫn qua, nhưng bảo anh bỏ thú kia thì chịu. Đến nước này, vợ anh đành ôm con về và coi cái thú mê đồ cổ của chồng như một nghiệp chướng trời đày.
Không dừng ở đấy, do mê đồ cổ quá, tiền không có, để thỏa với cái thú của mình, không nề hà, anh đã vác ngay “sổ đỏ” gia đình đem đi thế chấp để lấy tiền chơi đồ cổ. Vợ anh đến nước này đành bất lực, ngậm ngùi lam lũ nuôi con và nín nhịn cho chồng bằng lòng trước một thú chơi.
Chiếc cổng được định giá hàng trăm triệu được coi là “độc nhất vô nhị”
Bảo tàng có một không hai
Chơi và mua bán đồ cổ thường dành cho người có tiền. Nhưng có lẽ Nguyễn Văn Trường đã đi ngược lại quy luật này. Và còn lạ hơn nữa, các thứ đồ cổ anh mua được (khoảng 9.000 đĩa, bát, lu, sành và hàng chục kg tiền xu cổ) anh đều… không bán.
Nhiều cái trong đó, cánh buôn đồ cổ đến trả cả chục cả trăm triệu đồng, vợ anh khóc đỏ mắt chờ cái gật đầu của chồng để thay đổi gia cảnh và số phận nhưng anh lại lắc đầu. Nhiều tay kết đồ cổ, không mua được, ngúng nguẩy bỏ đi cùng những câu “điên”, câu “khùng” vứt lại.
Khi số đồ cổ được anh khuân về để đầy nhà, không còn chỗ chứa và không biết bảo quản ra sao nữa thì cũng là lúc may mắn đến với anh. Lúc này, con cái đã lớn, có người làm nên vợ anh tích cóp được tiền và xây căn nhà cấp 4.
Ngồi ngắm căn nhà, cám ơn vợ con và anh tự dưng bật ra một ý tưởng mới: Sẽ biến ngôi nhà thành “viện bảo tàng”. Ngoài ý tưởng này, anh còn thấy thú vị vì sẽ bảo quản được những thứ đồ cổ mà cả đời anh chịu tiếng xấu để có được kia sẽ không bị mất trộm và bị bán trộm.
Từ khi có ý tưởng này, anh lại đi làm thuê. Được đồng nào, thay cho việc “đáp” vào đồ cổ thì anh mua xi măng. Khi xi măng có đủ, đêm đến, một mình anh xoay trần cùng ánh đèn để trát áo và gắn những chiếc bát, đĩa cổ vào đó. 9.000 bát đĩa cổ, được định giá đến cả vài tỷ đồng của anh đã mãi mãi cùng thời gian với ý tưởng này.
Vào nhà anh, những bát đĩa cổ từ thời Đinh, Lý, Trần, Nguyễn, Mạc… được sắp xếp theo từng không gian, có điều khác lạ nhẽ ra nó phải nằm trên giá, trong tủ kính thì giờ đây lại được gắn chặt vào tường. Để sở hữu “viện bảo tàng” có một không hai này, công việc đã ngốn của anh hết… 15 năm.
Chị Hồ Thị Nga, vợ anh Trường, bảo: “Thế rồi mọi thứ đều ổn. Ông ấy đã được đi hết với cái thú của mình và con tôi cũng đã lớn. Nợ nần không còn, mấy đứa con giờ làm được tiền lại cho ông ấy với sự động viên sưu tầm đồ cổ của bố”.
Anh Trường luôn dạy các con, ngoài tiền thì giá trị của đồ cổ còn là văn hóa và nghệ thuật. Mà nghệ thuật và văn hóa thì vô giá, cần biết kính trọng.
Biết anh Trường mê cổ vật và đang sở hữu cả một kho cổ vật vô giá nên nhiều tay buôn cổ vật trong vùng và nhiều nơi vẫn tìm đến. Vẫn biết anh không bán, đã gắn chặt cổ vật vào tường nhưng họ vẫn gạ. Nhiều chiếc đĩa, chiếc bát được gắn trên tường nhà anh vẫn được định giá, nếu anh gật đầu họ sẽ tìm cách để cậy và đưa nó đi. Nhưng chưa lúc nào anh chấp nhận những ý kiến ấy cùng mệnh giá được thỏa thuận.
Gìn giữ cổ vật như vậy nhưng lúc nào anh Trường cũng sợ mất nó. Ngày nào anh cũng bỏ công lau chùi từng cái và luôn mồm nhắc các con giữ gìn. Anh căn dặn các con kể cả sau này mình chết cũng không được bán vì “linh hồn các cổ vật” mà anh đã dày công sưu tầm mua bán được cũng là linh hồn của anh.